Selenyum

Selenyum, Yarı iletken bir elementtir. Az bulunan bir metaldir. Simgesi Se, atom numarası 34 kütle numarası 78.96'dır. 1817'de İsveç'li kimyacı olan Berzelius tarafından sülfürük asidin hazırlanmasında kullanılan kurşun odalardaki çamurun içinde keşfetmiştir. A metal element serisinde yer alan selenyum, katı bir hale sahiptir. Ayrıca griye benzer bir görünümü vardır. Doğada ender rastlanan selenür ve ağır metal sülfürleri biçiminde bulunur. Bakır üretiminde veya kurşun odalar formülünde yan ürün olarak kullanılır. Selenyum üç allotropa sahiptir ve en kararlısı gri renkli ve metalik görünümlü olanıdır. Kimyasal özelliği açısından kükürde benzer. Genelde kurşun, demir, bakır ve gümüş cevherlerinde sülfürlerle birlikte selenürler halinde bulunur. Bu açıdan kurşun odalar formülüyle sülfürik asit üretimi elde edilirken kurşun odalar çamurunda bir yan ürün olarak kullanılır. Sülfit asidiyle element olan bu indirgenen selenyum, nitrat asidiyle yükseltilir. Buradan indirgenme yapılarak element bir selenyum ortaya çıkar. Kauçuğun vulkanizasyonunda da selenyumdan oldukça yararlanılır. Çünkü bileşikleri yoğun olarak zehirlidir. Selenyum oksiklorür SeOCI2 olarak bilinen en güçlü bir çözücüdür. Ortalama 900 derecelik sıcaklıklarda Se moleküllerinden oluşan buharıyla daha üzeri sıcaklıklarda bile Se2 molekülünden meydana gelir. Tüm selenyum halojenleri suda kolay çözünür ve Se2O3 açığa çıkarır. Bu yüzden alkali metaller ile selenyum tuzları da suda kolay çözünür. Bu element esasen sülfit, vanadyum, uranyum, molibden, fosfor ve kükürt filizleri ile bulunur. Geçmiş dönemlerde kükürtleme aracı olarak kükürt filizleri ile selenyumca zengindir.

Selenyum Kimyasal Özellikleri; Berzelius ilk defa 1918 yılında bersealianit ve efgayrit minerallerinin selenyum içeren mineraller olduğunu bulmuştur. Selenyum içeren önemli minerallerden olan efgayrit ve çevrede yoğun bir şekilde bulunur. Doğada bilinen kırk adet olduğu sanılan selenyum minerali bulunmaktadır. Diğerlerinde selenyum fazlalığı açısından çok az olup, yüzde yirmi kadar olduğu bilinmektedir. Bu mineraller, selenyumun minerallerinde analiz yönünden bilinmediği için ancak son yıllarda keşfedilmiş. Oldukça ilgi çekici özelliklere sahip olan selenyum ile ilgili bileşiklerine göz atıldığı zaman hidrojenle birleşmesi sonucunda selenyumlu hidrojen ve hidroselenik asidi açığa çıkar. Eksi 42 derecelik sıcaklıklarda bile sıvılaşan bu bileşiğin, oldukça kötü bir kokuya sahip olması bakımından kimyasal özellikleri ile bütünleştiği zaman kükürtlü hidrojene benzediği için toksit bir etkiye maruz kalarak çok zehirlidir. Havada mavi bir alevle yanarak selenit anhidriti SeO2 verir. Oksijenli kökleri selenit SeO32 ve selenat SeO42 sülfit ve sülfat gibi hidrojen selenür H2Se gazı verir. Bu şekilde asitlerin metale olan etkisiyle meydana gelmektedir. Selenyumun bu türü ısı ve elektriği iletmez. Hafif bir şekilde ısıtıldığı zaman kristalleşmiş bir kırmızı selenyuma dönüşür. Eritilmiş selenyumun aniden soğumasıyla amorf bir yapıda, kahverengi bir katı elde edilir.

Selenyum Kullanım Alanları; bu özelliğiyle fotoelektrik hücresi olarak kullanılır. Elektrik iletkenliği ışık ile değiştiği zaman fotosellerde ve fotoiletken özelliği sebebiyle fotokopi makinelerinde kullanılır. Seramikte ve renkli cam üretiminde renk vermek için kullanılır. Çelik üretiminde de katı maddesi olarak A ve C akımı halinde D ve C olarak akıma çevirme özelliğinden dolayı birçok uygulama içerisinde yer almaktadır. Ayrıca fotoğrafik toner, fotoelektrik gözeleri, televizyon kameraları ve ışıkölçerler yapımında kullanılır. Yine güneş gözelerinde yarı iletken ve çelik yapımında da katkı maddesi olarak kullanılır. Selenyumun insan üzerinde yarattığı etkilere de bakıldığı zaman toprakta bulunan selenyumun eksikliği veya yetersizliği ile yakından ilgilidir. Selenyum elementi fakir topraklarda yaşayan insanlar ve çocuklarda büyüme oranı diğer çocuklara oranla çok daha yavaştır. Ayrıca selenyum eksikliği kas gelişimini de engellemektedir. Bu yüzden kas yapısında ciddi zayıflık belirtileri ile kalp ve damar hastalıklarında esneme kabiliyetini azaltmaktadır.